Polikistik Over Sendromu (PCOS) Nedir, Belirtileri, Tedavisi
Polikistik over sendromu üreme çağındaki kadınları yaygın olarak etkileyen bir sağlık sorunudur. Sendromun oluşmasının temelinde hormonal değişiklikler yer alabilir. Erkeklere özgü androjen hormonları kadınlarda belirli seviyelerde mevcuttur. Ancak bu hormonların aşırı miktarda üretilmesinde bazı bozukluklara sebebiyet verebilir. Bunun sonucunda adet döngüsünün bozulması ile birlikte cilt ve saçta değişiklikler, yumurtalıklarda kistler şeklinde kendini gösterebilir. Ana nedeni henüz bilinmeyen PCOS, kısırlığın en yaygın nedenlerinden biridir. Bununla birlikte polikistik over sendromunun oluşmasına zemin hazırlayabilen birtakım risk faktörleri bulunabilir. Aile geçmişi, yaşam tarzı alışkanlıkları ve bazı hastalıklar PCOS gelişmesini uyarabilen etkenlerdir. Polikistik over sendromu erken teşhis edilmediğinde ve tedavi sağlanmadığında kardiyovasküler hastalıklar ve tip 2 diyabet gibi uzun vadeli komplikasyonlar gösterebilir (1, 2).
Polikistik Over Sendromu (PCOS) Nedir?
Polikistik over sendromu olarak bilinen PCOS, kadın üreme organları olan yumurtalıklardan aşırı androjen hormonlarının üretilmesiyle karakterize bir sağlık sorunudur. Androjen hormonları erkeklik hormonlarıdır ve yumurtalıklarda aşırı üretilmesi sonucu birtakım olumsuz sonuçlara yol açabilir. Bu hormon dengesizliği kadınlarda sıklıkla üreme, metabolizma ve psikolojik bozukluklara yol açabilir. Bu bozukluklar arasında kısırlık, hiperandrojenizm, insülin direnci ve diyabet, kardiyovasküler hastalıklar, depresyon ve anksiyete bulunabilir.
Kadınlarda PCOS ergenlikten sonra herhangi bir dönemde ortaya çıkabilir. Çoğunlukla polikistik over sendromuna sahip kadınlar durumun farkında olmayabilir. Özellikle aile öyküsünde PCOS geçmişi olanlarda ve obezite vakalarında polikistik over sendromu riski yüksek olabilir. Genellikle adet düzensizliği ile kendini gösterebilir. Ayrıca PCOS hastalarında yumurtalık kistleri görülebilir. Bununla birlikte bu semptomlar her zaman görülmeyebilir (3).
Polikistik Over Sendromunun Nedenleri Nelerdir?
Polikistik over sendromunun kesin nedeni bilinmese de bazı etkenlerin hastalığın gelişmesinde rol aldığı söylenebilir. PCOS`un oluşmasında etkiye sahip olabilen nedenler şunlar olabilir:
- Aşırı androjen hormon seviyeleri: Yumurtalıklardan aşırı miktarda androjen hormonunun üretilmesi yumurta hücrelerinin gelişmemesine ve foliküllerden salınmamasına neden olabilir. Bu durumda yumurtlama oluşamaz. Ek olarak yüksek erkeklik hormonu hirsutizm (aşırı kıllanma) ve akne oluşumuna yol açabilir.
- İnsülin direnci: Pankreastan salgılanan insülin hormonu seviyelerindeki artış androjenlerin fazla üretilmesine neden olabilir. Sonuç olarak yüksek androjen seviyeleri yumurtlamayı baskılayabilir. İnsülin direnci vücuttaki glikozun kullanılmamasına ve kan şekerinin yükselmesine neden olabilir.
- Düşük dereceli inflamasyon: Lökositler yaralanma, travma veya enfeksiyona karşı maddeler üretir ve bu durum düşük dereceli inflamasyon olarak adlandırılır. PCOS`lu bireyler düşük dereceli inflamasyona eğilimli yapıda olabilir.
- Genetik: Aile bireylerinde PCOS öyküsünün olması bir risk faktörü olabilir.
Ek olarak kötü beslenme koşulları, fiziksel hareketsizlik, toksinler gibi çevresel etkenler de PCOS oluşumda rol oynayabilir (1, 3, 4).
Polikistik Over Sendromu Kimlerde Görülür?
Polikistik over sendromunun oluşmasında bazı risk faktörleri rol oynayabilir. Polikistik over sendromu üreme çağında bulunan kadınlarda yaygın olarak görülebilen bir tablodur. Ailede anne veya kız kardeşlerde PCOS bulunması kişinin kendisinde de PCOS gelişme riskine sahip olabilir. Bununla birlikte özellikle çok fazla insülin üretilmesi ile karakterize insülin direnci PCOS oluşumuna zemin hazırlayabilir. İnsülin direncinin oluşmasında etkili olabilen obezite polikistik over sendromu için bir risk faktörü olabilir. Bu nedenle yanlış beslenme ve fiziksel hareketin olmaması obezite, insülin direnci ve PCOS oluşumuna zemin hazırlayabilir.
Uzun süreli ve düşük derecede seyreden enfeksiyonlar kadın vücudunda androjen hormonlarının artmasına neden olabilir. Bu süreç boyunca yüksek düzey androjen ve yumurtlamanın engellenmesi görülebilir. Çevresel toksinlere maruz kalan kadınlarda hormonal değişiklikler meydana gelebilir ve androjen hormonları etkilenebilir (5).
Polikistik Over Sendromu Belirtileri Nelerdir?
Polikistik over sendromu belirtileri belirgin olabilir veya fark edilmeyebilir. Bununla birlikte yaygın olarak PCOS vakalarında görülen belirti ve semptomlar şunları kapsayabilir:
- Düzensiz adet görme: Adetin gecikmesi, çok sık veya seyrek görülmesi, öngörülemeyen adet kanamaları ve ağrılar görülebilir. Ayrıca bazı kadınlarda adet olamama şeklinde ortaya çıkabilir.
- Hirsutizm (Aşırı kıllanma): Yüz, göğüs, karın, kollar ve uyluklarda aşırı kıllanma durumudur.
- Obezite: PCOS`lu kişilerin yaklaşık %40-80`inde görülebilir.
- Yağlı cilt, sivilce veya akne
- Acanthosis nigricans: Boyun, koltuk altı, kasıklar ve göğüs altında koyu renkli ve kadifemsi cilt lekeleridir.
- Saç dökülmesi: PCOS`lu bireylerin saçları incelebilir ve saç kaybı görülebilir.
- Kistler: Yumurtalıklarda çok sayıda ve büyük yapıda folikül kisti oluşabilir.
- Kısırlık: Yumurtlamanın engellenmesi hamile kalmanın önüne geçebilir. PCOS vakalarında görülen en yaygın belirtidir.
Ek olarak iştahın artması ve kilo artışı diğer belirtiler arasında yer alabilir (3, 4, 6).
Polikistik Over Sendromu Nasıl Teşhis Edilir?
Polikistik over sendromunun teşhisi karmaşık veya zor olabilir. Tipik olarak PCOS tanısının konulmasında kullanılan kriterler şunları içerir:
- Düzensiz, şiddetli, uzun veya kısa süren adet dönemlerinin olması,
- Aşırı kıllanma, erkek tipi kellik ve akne oluşumuna neden olan yüksek androjen seviyeleri,
- Ultrasonda gözlenen çok sayıda kist ve büyümüş yumurtalıklar.
Bu kriterlerin en az ikisinin bulunması durumunda PCOS tanısı konulur. Ancak her PCOS’lu hastada kist gözlenmeyebilir. Bu kapsamda polikistik over sendromu tanısının doğrulanması amacıyla birtakım kontroller gerekebilir. Bu kontroller:
- BKİ ve tansiyon değerlerinin kontrolü,
- Tıbbi geçmiş ve ilaç kullanımı,
- Aile öyküsü,
- Saç dökülmesi, aşırı kıllanma, koyu cilt lekeleri ve sivilcenin fizik muayenesi,
- Kan şekeri ve hormon düzeylerinin kontrolü için kan testleri,
- Yumurtalıkların görüntülenmesi için pelvik ultrason şeklinde olabilir (1, 3).
Polikistik Over Sendromu Tedavisi
PCOS’a sahip bireyler hamile kalmak istediğinde veya istemediğinde tedavi yöntemleri değişiklik gösterebilir. Genel olarak yaşam tarzı ve alışkanlıkların değiştirilmesi, ilaçlar, diğer tedaviler tek başına veya kombinasyon şeklinde tedavi olarak önerilebilir. Hamilelik planlamayan PCOS hastaların uygulanan tedavi yöntemleri şunlar olabilir:
- Doğum kontrol yöntemleri: Adet döngüsünün düzenlenmesinde doğum kontrol hapları, iğneleri, rahim içi spiral gibi yöntemler kullanılabilir. Bu yöntem aşırı kıllanma ve sivilcelerin oluşumunun önlenmesinde yardımcı olabilir.
- Androjenleri bloke eden ilaçlar: Yumurtalıklarda salınan androjen hormonlarının etkinliğinin engellenmesi amacıyla kullanılabilir. Sivilce ve aşırı kıllanmanın önlenmesinde yardımcı olabilir.
- İnsülin duyarlaştırıcılar: Diyabet tedavisinde kullanılan metformin gibi ilaçlar insülinin vücut tarafından kullanılmasına yardımcı olabilir. İnsülin direncinin iyileştirilmesiyle adet döngüleri düzenli hale gelebilir.
- Diyet tedavisi: Obezitenin önlenmesi, vücut ağırlığının korunması ve insülin direncinin iyileştirilmesi amacıyla diyet tedavisi uygulanabilir.
Hamilelik planlayan PCOS hastaları için önerilen tedavi yöntemleri şunları kapsayabilir:
- Yumurtlamayı sağlayan ilaçlar: Ağızdan veya enjeksiyon ile alınan klomifen, letrozol ve gonadotropin gibi ilaçlar yumurtlamayı sağlayabilir.
- Cerrahi: Nadiren tercih edilen yöntem olan cerrahi ile androjen hormonlarını üreten dokuların vücuttan çıkarılmasını içerir.
- Tüp bebek tedavisi: Yumurtlamanın diğer tedavilerle sağlanamaması üzerine laboratuvar ortamında yumurta ve spermin döllenmesi işlemidir (3, 7).
Polikistik Over Sendromunda Beslenme Nasıl Olmalı?
Polikistik over sendromu inflamasyon, insülin direnci ve obezite ile paralel olarak gelişebilen bir sağlık sorunudur. Bu kapsamda bazı gıdaların tüketiminin sınırlandırılması veya kaldırılması gerekebilir. PCOS vakalarında inflamasyonu tetikleyebilen, kardiyovasküler hastalıkların ve insülin direncinin gelişmesine neden olabilen ve obeziteye yol açabilen gıdaların tüketilmemesi önerilir. Bu gıdalar şunlar olabilir:
- Kızartılmış ve trans yağ içeren gıdalar (patates cipsi, mısır cipsi, kızarmış tavuk ve balık, patates kızartması vb.),
- Tereyağı ve margarin gibi doymuş yağ içeren besinler,
- İşlenmiş ve paketlenmiş gıdalar,
- Gazlı içecekler gibi şekerli içecekler,
- Yüksek şeker oranına sahip granola, yulaf ezmesi ve kahvaltılık tahıllar,
- Beyaz ekmek, beyaz pirinç, makarna, rafine un ile hazırlanmış yiyecekler,
- Obezite, insülin direnci ve inflamasyonun hafifletilmesinde yaygın olarak tercih edilen gıdalar şunlar olabilir:
- Glisemik indeksi düşük meyveler (Yaban mersini, böğürtlen, ahududu, çilek, kavun, kiraz, erik, kayısı, portakal, mandalina vb.),
- Nişastalı olmayan sebzeler (brokoli, brüksel lahanası, enginar, kuşkonmaz, lahana, karnabahar, salatalık, domates, ıspanak, patlıcan, mantar, soğan, biber, yeşil yapraklı sebzeler, kabak vb.),
- Az miktarda az yağlı süt ve süt ürünleri,
- Omega-3 yağ asitleri açısından zengin balıklar,
- Az miktarda kırmızı et ve kümes hayvanları (tavuk, hindi vb.),
- Kabak ve ayçekirdeği, badem, ceviz, susam ve haşhaş tohumu,
- Tam tahıllı ürünler ve baklagiller.
Diyet tedavisine ek olarak fiziksel aktivite önerilebilir (8, 9).
Polikistik Over Sendromu ve Gebelik
Polikistik over sendromu varlığında gebelik mümkündür. Bununla birlikte PCOS gebelik sırasında veya sonrasında birtakım komplikasyonlara yol açabilir. Çoğunlukla PCOS hastaları tedavi gerektirmeden hamile kalabilir ancak bazı durumlarda gebelik zor olabilir. PCOS`un neden olabileceği gebelik komplikasyonları şunları kapsayabilir:
- Düşük,
- Gestasyonel diyabet (Gebelik diyabeti),
- Preeklampsi (Gebelik zehirlenmesi),
- Erken doğum,
- Sezaryen doğum,
- Hamileliğin neden olduğu yüksek tansiyon
PCOS hem anne hem de bebek sağlığı için olumsuz etkilere sahip olabilir. Bunun yanı sıra her zaman tehlike oluşturmayabilir. PCOS`un erken teşhis ve tedavisi ile hamilelik süreci kolay atlatılabilir (10).
PCOS şüphesi ve semptomlarına sahipseniz erken teşhis ve tedavi imkanları için ilgili sağlık kuruluşu ile iletişime geçiniz.
